अपिल मिडिया प्रा. लि.
सूचना विभागमा दर्ता नं. : २४८२/२०७७–०७८
Office: Kathmandu Metropolitan City- 29
Phone: +९७७-९८५११०७८२४
News: [email protected]

‘सबै कुरा बदल्न सक्नुहुन्छ तर छिमेकीलाई बदल्न सक्नुहुन्न’

‘सबै कुरा बदल्न सक्नुहुन्छ तर छिमेकीलाई बदल्न सक्नुहुन्न’


दुई छिमेकी देशको कूटनीतिमा एउटा मान्यता रहेको छ, ‘तपाईंले सबै कुरा बदल्न सक्नुहुन्छ तर छिमेकीलाई बदल्न सक्नुहुन्न । र, जुन छिमेकीलाई बदल्न सकिँदैन, उसका बारेमा जान्नु र आफ्नो बुझाइ बढाउनु अत्यन्त आवश्यक हुन्छ ।’ नेपाल भारतको एक छिमेकी देश हो । सामान्यतया यो मानिन्छ कि नेपाल भारतको घनिष्ठ मित्र हो, र यो सत्य हो । दुवै देशको यो मित्रता हजारौँ वर्ष पुरानो हो, जसको केन्द्रमा हाम्रो संस्कृति पनि हो र हाम्रो धर्म पनि । तर, पछिल्लो केही समययता जुन नयाँ–नयाँ विवाद उठेका छन्, त्यस्ता विवाद पछिल्ला ७० वर्षमा कहिल्यै उठेका थिएनन् । नेपालले पहिला भारतको नक्सामाथि आपत्ति जनायो, पछि आफ्नो नक्सा जारी गर्‍यो । त्यसपछि श्रीरामको जन्मस्थान र महात्मा बुद्धलाई लिएर यस्ता दाबीहरू गर्‍यो, जसबाट नयाँ विवादहरूको सुरुवात हुँदै गयो । हालका दिनहरूमा जति पनि विवादित बयान आइरहेका छन्, यिनै सन्दर्भमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग भारतको जी न्युजका प्रधानसम्पादक सुधीर चौधरीले लिनुभएको अन्तर्वार्ताको सम्पादित अंश ।

 

प्रधानमन्त्रीज्यू, तपाईं त प्रायःजसो रामायणको सन्दर्भमा कुरा गर्ने गर्नुहुन्छ तर नेपाल–भारतबीच अब यस्तो लाग्न थालेको छ कि लक्ष्मणले रामलाई भन्दै छ कि मलाई पनि बराबरीको दर्जा चाहिन्छ र अब हामी बराबरीको हिसाबमा बस्छौँ । र, योचाहिँ अचानक भएको छ । यस्तो लाग्छ कि नेपालको मनमा कुनै कुरा खड्किरहेको छ ?

हेर्नुस्, तपाईंको प्रश्नले पनि बताउँछ कि इन्डिया राम र हामी लक्ष्मण, यसका धेरै अर्थ निस्किन्छन् । म भन्छु– भूगोलमा, जनसङ्ख्यामा ठूलो र सानो हुन सक्छ । तर, हामी सधैँदेखि सार्वभौम, समानताको कुरा गर्छौं । अर्थात् हामी सानो र ठूलो छैनौँ । साइजमा ठूलो सानो हुन सक्छौँ तर राष्ट्रका रूपमा, एउटा देशका रूपमा सानो ठूलोको भावना यदि राख्छौँ, तबमात्र बहस हुन्छ । यो ‘सेन्टिमेन्ट’मा अवश्य नै केही समस्या छ । र, हामी चाहन्छौँ कि हामी दुई देश सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश, दुई छिमेकी मित्र देश, जो एक क्षेत्रमा अवस्थित छौँ । हाम्रा सम्बन्धलाई त्यसैअनुरूप बुझ्नुपर्छ । यो पुरानो जमाना होइन । यो कोलोनियन एरा (उपनिवेशवादी युग) होइन । यो स्वाधीनताको एरा हो । पारस्परिक सम्मानको एरा हो ।

अर्को, हो ‘डिबेट’ (बहस) चलिराख्या छ, डिबेट चल्छ । डिबेटले नै सत्यलाई बाहिर ल्याउँछ । ‘वादे वादे जायते तत्वबोधः’ बहस नगरे सत्य पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ । बहस स्वस्थ हुनुपर्छ र सत्य पत्ता लगाउने उद्देश्यसाथ हुनुपर्छ ।

 

भनेपछि तपाईंले भारतलाई ‘बोस’ मान्नबाट इन्कार गर्नुहुन्छ ? त्यसैमाथि बहस भएको हो ?

हिजो भारतले ठान्थ्यो होला, आज भारतले आफूलाई बोस ठान्दैन ।

 

तर, ठुल्दाइ ठान्छ कि ? र, हाम्रो संस्कारमा त ठूलो सानो (दाइभाइ)मा प्रेम रहिरहन्छ । हेरौँ न, तपाईं ६८ वर्षको हुनुहुन्छ र मोदीजी (भारतीय प्रधानमन्त्री) ७० वर्षको हुनुहुन्छ, यसरी हेर्दा त्यसै पनि तपाईंको दाइजस्तो हुनुहुन्छ । यस हिसाबले कुनै पनि बेला फोन उठाएर कुरा गर्न सकिन्छ नि ?

व्यक्तिगत रूपमा उहाँ मभन्दा जेठो हुनुहुन्छ, उमेरको हिसाबले तर जब हामी दुई प्रधानमन्त्री बस्छौँ, तब दुई प्राइममिनिस्टर भएर बस्छौँ, ठूलो प्राइममिनिस्टर, सानो प्राइममिनिस्टर होइन, दुई सार्वभौम मुलुकहरूका प्राइममिनिस्टर्स बस्छौँ । थुप्रै देशका प्रेसिडेन्ट्स, प्राइममिनिस्टर्स, धेरै कम उमेरका छन् अहिले । जतिबेला हामी राजनीतिमा लाग्यौँ, त्यतिबेला त उनीहरू पैदा पनि भएका थिएनन् होला ।

 

बिल्कुल

सबै प्रेसिडेन्टसँग, प्रधानमन्त्रीहरूबीच बराबरीको सम्बन्ध हुन्छ सरकारप्रमुखको हिसाबले । यसमा मोदीजीलाई बराबरीको नाताले सम्बन्ध बनाउन कुनै आपत्ति छैन । तर, म मोदीजी बराबरको प्रधानमन्त्री हुँ भनेर मैले कुरा गर्दा नराम्रो मान्ने थुप्रै मान्छे छन् । अनि मैले के गरुँ ? म हरेक मान्छेको पछाडि त लाग्न सक्दिनँ ? म देशहरूको कुरा गरिरहेको छु । व्यक्तिको कुरा होइन ।

 

वर्तमान समयमा नेपाल, यस्तो लाग्छ कि नेपाल भारत र चीनको बीचमा फसिसकेको छ । एकातिर चीन छ, अर्काेतिर भारत छ । र, नेपालले दुवैलाई खुसी राख्नु छ । यी दुवै देश (भारत र चीन)ले आपसमा कुराकानी गरिरहेका छैनन् अहिले । र, दुवै देशले तपाईं उनीहरूका साथ हुनुहुन्छ भनेर अपेक्षा राखेका छन् । यस्तोमा तपाईंलाई दुवैसँग समीकरण बनाएर अगाडि बढ्न राजनीतिक असजिलो हुन्छ ?

 

दुवै हाम्रा छिमेकी हुन् । र, छिमेकीलाई बदल्न सकिँदैन । आकारमा, जनसङ्ख्यामा, विकासमा अगाडि छन्, दुवै । हाम्रा लागि यो खुसीको कुरा हो । हामीले यदि उत्पादन गर्न सक्यौँ भने यी हाम्रा बजारहरू हुन् । र, यदि उत्पादन गर्न सकेनौँ भने तिनको उत्पादन हामीले भोग गर्नुुपर्छ । हाम्रो बीचमा जुन व्यापारिक असमानता, उत्पादजन्य जो असमानता छ, असन्तुलन छ, तिनलाई हामी हटाउन चाहन्छौँ । दुई फरक–फरक राजनीतिक प्रणाली, आर्थिक र सामाजिक प्रणाली पनि, यसमा पनि केही भिन्नता छन् । यस्ता छिमेकीको बीचमा हामी छौँ । र, दुवै छिमेकीसँग हामीले सन्तुलित सम्बन्ध राख्न चाहेका छौँ । एउटा कार्ड अर्कोसँग खेल्नुपर्छ भन्ने छैन । त्यस्तो हामीले गर्दैनौँ । यदि खेल्यौँ भने त्यसले कसैलाई पनि फाइदा पुर्‍याउँदैन । कार्ड खेल्ने र छक्काउने काम गर्नुहुँदैन । हामी यो शैली अपनाउँदैनौँ ।

तर, म तपाईंलाई भारतका मान्छेहरूको सेन्टिमेन्ट बताउन चाहन्छु । चीनसँग भारतको गलवानमा विवाद भयो, लद्दाखमा विवाद भयो । फेरि संवाद बन्द भयो । लगातार यो चलिरहेको छ । तर, यो (विवाद) हुनेबित्तिकै तपाईंले पनि कालापानी विवाद उठाइदिनुभयो । तपाईंले पनि नक्सा बदल्नुभयो । र, मान्छेहरूलाई यो सबै एकसाथ किन हुन थाल्यो भन्ने लाग्न थाल्यो । र, मान्छेहरू (भारतीय) लाई लाग्न थाल्यो कि नेपालले त यतिबेला चीनविरुद्ध वक्तव्य दिनुपर्थ्यो, जब कि भारतले अन्य थुप्रै देशहरूबाट समर्थन पायो । उनीहरूले यस्तो हिंसात्मक गतिविधि एलएसीमा हुनुहुँदैन भने । तर, नेपालले भनेन । बरु नेपालले आफ्नो ‘टेरिटोरी’ चाहिन्छ भनेर बोल्न सुरू गर्‍यो ।

तपाईंको कुरा अलि भड्काउनेखालको छ । अन्यथा नमान्नुहोला । गलवानसँग हाम्रो लिनु–दिनु केही छैन । तपाईंलाई म यो सम्झाउन चाहन्छु कि दिल्लीले आफ्नो आठौँ संस्करणको नक्सा प्रकाशित गर्‍यो । कस्मिर र लद्दाखको कुरा थियो, त्यहीँ सीमित हुनुपर्ने थियो । त्यसमा नेपालको टेरिटोरी सामेल गर्नुुपर्ने कुनै जरुरत थिएन । हामीले त्यो नक्साको विरुद्धमा कूटनीतिक नोट पठायौँ । वार्ताको प्रस्ताव राख्यौँ । र भन्यौँ– वार्ताको माध्यमबाट यो असमझदारीको समाधान गर्नुुपर्छ । तपाईंले प्रकाशित गर्नुभएको आठौँ संस्करणको नक्सा ठीक भएन भन्यौँ । त्यसको कुनै ‘पोजिटिभ रेस्पोन्स’ भएन । अब गलवानसँग हाम्रो के लिनु–दिनु छ र ? तपाईंले नक्सा नै प्रकाशित गर्नुभयो त्यही बेला, र हामीले लेख्नुपर्‍यो कि यस्तो गर्नुहुँदैन भनेर ।

फेरि बाटो बनाइयो हाम्रै टेरिटोरीमा र उद्घाटन गरियो । हामीले फेरि कूटनीतिक नोट लेख्यौँ, संवाद गर्न आग्रह गर्‍यौँ । यो ठीक भएन भन्यौँ । यसमा गलवानसँग के लिनु–दिनु भयो र ? त्यही समयमा उद्घाटन किन गर्नुपरेको थियो र ? अब बताउनुस्, गलवानसँग हामीलाई कसरी जोड्न मिल्छ ?

अर्को, दोस्रो देशको पोलिटिक्स (राजनीति) कसैको साइड (पक्ष) लिने राजनीति हाम्रो होइन । हाम्रो पोलिटिक्स हो, पोलिटिक्स अफ न्युट्रलिटी (तटस्थता) । हामी दुवै छिमेकीहरूको मामिलामा तटस्थ रहन्छौँ । वार्ता भइरहेको छैन भने हामी वार्ता सुरु गराउने कोसिस गर्छौं । दुवै मित्र छन् । हामी प्रेसिडेन्ट सी (चिन फिङ) सँग पनि कुरा गर्न सक्छौँ, ली खस्याङसँग पनि कुरा गर्न सक्छौँ, प्राइम मिनिस्टर मोदीजीसँग पनि पनि कुरा गर्न सक्छौँ । हामीले दुवै मित्रको बीचमा जो असमझदारी छ, त्यसलाई हटाउन चाहन्छौँ । सबभन्दा ठूलो तागत के हो ? मित्रता ।

 

के तपाईंलाई लाग्छ कि तपाईंले सी चिन फिङ र नरेन्द्र मोदीबीच यस्तोप्रकारको मध्यस्थता गर्न सक्नुहुन्छ ? जसमा तपाईं तटस्थ राज्यले जसरी भूमिका खेल्न सक्नुहुन्छ ?

हो, सक्छु ।

 

तर, त्यो कसरी हुन्छ ?

हामी दुवैतिर वार्तामा बस्नका लागि कुरा राख्न सक्छौँ । उहाँहरू लगभग समवयस्क साथीहरू हुनुहुन्छ । एक÷डेढ वर्ष कोही जेठो, कोही कान्छो होला । तर, समवयस्क छौँ । लामो समयदेखि राजनीतिमा छौँ हामी । त्यसैले हामी साथीजस्तो मात्रै होइन, साथी नै हौँ ।

 

तर यो त तबमात्रै सम्भव हुन्छ, जब तपाईं सरकारमा बसिराख्नुहुन्छ किनकि एप्रिल, मेमा चुनाव हुनेवाला छ । चुनावपछि तपाईंको पुनरागमन हुन्छ ? कि अरू नै कोही आउने हुन् ?

तपाईंको प्रश्न साह्रै राम्रो छ । मलाई आशा छ, हाम्रो पार्टीले बहुमत ल्याउँछ । साह्रै नै कमजोर स्थिति भयो भने पनि प्रमुख पार्टी हामी नै हुनेछौँ र चुनावपछि पनि सरकारको नेतृत्व हामीले नै गर्नुपर्ला सायद । त्यसकारण म आश्वस्त गर्न चाहन्छु सबै साथीहरूलाई कि नेपाल र भारतको सम्बन्धलाई थप उचाइमा पुर्‍याउनका लागि हामीले अझ बढी योगदान गर्न सक्छौँ ।

 

भारतमा यो लाग्न थालेको थियो कि नेपाल एउटा अम्पायर हो । भारत र चाइना म्याच खेलिरहेका छन् तर अम्पायरले भारतकै खेलाडीहरूलाई बढी ‘आउट’ दिइरहेको छ । भारतका खेलाडीहरूका लागि छिटो औँला उठाइदिन्छ र चीनका खेलाडीहरूका लागि अलि नरम छ ?

यस्तो छैन ।

 

यो एउटा इम्प्रेसन (छाप) छ… ।

गलत इम्प्रेसन हो यो । यस्तो कुनै एभिडेन्स (उदाहरण) छैन, हुनै सक्दैन । किनकि हामीले दुई छिमेकी देशसँग सौहार्द, समस्यारहित सम्बन्ध चाहन्छौँ । म एउटा कुरा भन्छु– तर यसमा आधीचाहिँ हटाइदिन्छु, हात्ती जब लड्छन्, मैदानको नोक्सान हुन्छ र हात्ती मिले पनि मैदानको नोक्सान हुन्छ । यसबाट हामीले नोक्सानको कुरालाई हटाइदिऊँ । यी ठूला छिमेकी लड्न थाले भने हामीलाई नोक्सान त हुन्छ । त्यसकारण हामी चाहन्छौँ कि अब एसियाको जमाना हो, आफ्नो स्वयम्को विकास गर्नुपर्छ । हिजोको विकास थियो– अर्काको स्रोत लुटेर लैजाने । अर्काको स्रोत, जनशक्ति, सम्पत्ति लुटेर धन कमाउनु । यो थियो हिजोको विकासको मोडेल । आजको विकासको मोडेल हो– स्वयम्को विकास गर्नु । र, यसो गर्नका लागि शान्ति चाहिन्छ, मित्रता चाहिन्छ, तनावरहित वातावरण चाहिन्छ । अशान्ति हाम्रो विकासमा बाधक बन्न जान्छ । तसर्थ, हाम्रा छिमेकीबीच राम्रो सम्बन्ध होस्, विश्वासको वातावरण होस् भन्ने हामी चाहन्छौँ । सन्देहरहित मित्रता होस् किनभने सन्देहपूर्ण मित्र छेउमा छ भने निद्रा लाग्दैन । सधैँ यो शङ्का बनिरहन्छ कि म सुतेपछि सँगै छेउमा रहेका, सुतेको स्वाङ रचिरहेका अविश्वसनीय मित्रले कुन्नि के गर्देला !

 

तपाईंलाई कोसँग राम्रो निद्रा लागिरहेछ अचेल ?

अचेलको कुरा होइन यो…नेपाल …

 

चीन कि भारत ?

नेपाल जो अस्तित्वमा छ, सन्तुलित नीतिका साथ, तटस्थताको नीतिका साथ । हाम्रो साइड किन लिएन भनेर, हाम्रो पक्षमा किन बोलेन, हुटिङ गरेर हाम्रो तागत किन बढाएन भनेर एकछिनका लागि नराम्रो लाग्न सक्छ । तर, दीर्घकालीन नतिजाका बारेमा सोच्ने हो भने हाम्रो तटस्थता, कसैका लागि पनि हाम्रो धर्ती, हाम्रो आकाश प्रयोग गर्न नदिने भावना सबैका लागि हितकर नै हो । यो त एकप्रकारको प्रतिरक्षाको पर्खाल भयो नि, होइन र ? तसर्थ, हामी चाहन्छौँ कि हाम्रा छिमेकीहरू आ–आफ्नो विकासको काममा लागून्, परस्पर सहयोग गरून्, आ–आफ्ना वैज्ञानिक अनुसन्धान, आ–आफ्ना टेक्नोलोजी सेयर गरून् । यो जमाना हो– एसियाको । जहाँबाट वास्तवमा सभ्यता सुरु भएको हो । र, यी जुन हाम्रा महान् छिमेकी देशहरू हुन् । यिनको भूगोल, सभ्यता, जनसङ्ख्या, इतिहास आफैँमा गौरवपूर्ण छन् । तर, यहाँका शासकहरूको कमी–कमजोरी, खासगरेर विज्ञान तथा प्रविधिको जुन सुरुमा विकास भयो, त्यसको प्रयोग हामीविरुद्ध भयो, एसियाविरुद्ध भयो । भारतजस्तो देश, के कमी थियो र गरिब रह्यो ? हिमालदेखि हिन्दमहासागरसम्म । के कमी थियो चीनमा ? के जनसङ्ख्या थिएन काम गर्नका लागि ? जवान जनसङ्ख्या, जनसाङ्ख्यिक लाभ दुवैलाई थियो । किन ? किनकि साइन्स एन्ड टेक्नोलोजीको प्रयोग यिनको विरुद्ध गरियो । हामी त उपनिवेश कहिल्यै भएनौँ तर उपनिवेश नबने पनि गरिब त बन्यौँ । किनकि तिनको जुन असर थियो, त्यो हामीमाथि पनि पर्‍यो । अब त्यो जमाना गयो ।

 

भारतमा भनिन्छ कि रोटी र बेटीको सम्बन्ध छ, भारत र नेपालका बीच । तपाईंलाई कहिल्यै यस्तोखालको सम्बन्ध चीनसँग पनि हुन सक्छ भन्ने लाग्छ ? भारतसँग जो विशेष सम्बन्ध छ, यस्तो चीनसँग हुन सक्छ ? चीन लगानीका लागि राम्रो हुन सक्छ, ऊसँग पैसा हुन सक्छ तर भविष्यमा त्यस्तो सम्बन्ध हुन सक्छ, जो आज भारतसँग छ ?

 

हेर्नुस्, म नेपालका बारेमा मात्रै बोलिरहेको छैन । जब म हाम्रो सभ्यताका बारेमा, इतिहासका बारेमा कुरा गर्छु, हाम्रा पूर्वज, ऋषिहरू, सन्तहरूको कुरा गर्छु, त्यतिबेला मैले हिमवत्खण्डको कुरा गरिरहेको हुन्छु । हिमवत्खण्ड संसारको यस्तो ठाउँ हो, यो प्रकृतिको अनुपम सौन्दर्यमात्रै होइन, यो खनिजहरूको खानी पनि हो । यहाँको हावापानी यस्तो हो कि यहाँका मान्छेहरू ऋषि–महर्षि, विद्वान् बनिहाल्छन् । केही अगाडि पनि मैले भनेको थिएँ कि हामीकहाँ तीन हजार वर्षपूर्व शल्यक्रिया चिकित्साशास्त्रको विकास भएको थियो । यसको प्रमाण अहिले पनि हामीले चरकसंहितामा हेर्न सक्छौँ । हामीले शल्यक्रियाको विकास सुश्रुतसंहितामा हेर्न सक्छौँ ।

तीन हजार वर्षपूर्व बाँकी संसार त अन्धकारमा थियो । हामीकहाँ नौ ग्रहको अवस्थिति, अरूणको गति, नक्षत्रहरूको, ग्रहहरूको अवस्थिति, बाह्र राशिहरूलाई हाम्रा पूर्वजहरूले विभाजित गरेर अध्ययन गरेका छन् । हाम्रो जुन ज्ञान थियो, त्यसले विस्तारको अवसर पाएन, त्यसलाई रोकियो । नालन्दा किन जलाइएको थियो, तपाईंलाई थाहा छ ? नालन्दा ज्ञानकेन्द्र थियो । यो त उनीहरूलाई खतरनाकजस्तो लाग्ने नै भयो र उनीहरूले सोचे यसरी त हामी कसरी अगाडि बढ्न सक्छौँ ? त्यही भएर आगो लगाइदिए । नौ लाख पुस्तकहरू लाइब्रेरीमा जले ।

तपाईंले जे सोध्नुभयो, ती सब कुराहरूमा हामी अल्झिनुहुँदैन । यो अल्झिने कुरा हो । वृहत् दृष्टिकोण लिएर अगाडि बढ्नुपर्छ । कहाँ प्वाल छ, त्यो हामीले देख्नुहुँदैन । प्वालमा औँला छिराइ–छिराइ त्यसलाई झन् ठूलो पार्नुहुँदैन । तसर्थ, म भारतीय भाइबहिनीहरूलाई के आग्रह गर्न चाहन्छु भने, हामीले कुनै प्रकारको असमझदारी राख्नुपर्ने आवश्यकता छैन । हामी दुई छिमेकी देश छौँ । आकारमा सानो ठूलो छौँ तर राष्ट्रको हैसियतले बराबर छौँ । र, यसै समताको भावनाले अगाडि बढ्दै जानुपर्छ ।

 

भारतमा २०१४ पछि जब देशका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी बन्नुभयो, त्यसपछि राष्ट्रवादको लहर आएको छ । एउटा नयाँ माहोल सिर्जना भएको छ । के तपाईंले पनि आफ्नो नेतृत्वमा नेपालमा त्यस्तै वातावरण बनाउने कोसिसमा हुनुहुन्छ ? भारतले पश्चिमी देशहरूसँग जुन व्यवहार गरिरहेको छ, चीनसँगको भारतको व्यवहार छ, बराबरीको दर्जाको माग गरिरहेको छ, त्यही व्यवहार नेपालसँग गरिरहेको छ । तर, तपार्इंको नजर सबैभन्दा पहिला भारतमाथि नै गयो किन ?

 

मैले सुरुमा भनेँ, अहिलेको समय उपनिवेशको समय होइन । ‘कोलोनिजम’को समय समाप्त भइसकेको छ । अब हामीले त्यसका अवशेषहरूलाई समाप्त गर्नुपर्नेछ, आफ्नो मन र मस्तिष्कबाट । हामीलाई हाम्रो राष्ट्रको उत्पत्ति, इतिहास र राष्ट्रले दुनियाँलाई के दियो त्यसमाथि हामी गर्व गछौँ । गायत्रीमन्त्र जसलाई मन्त्रहरूको पनि मन्त्र मानिन्छ, त्यो नेपालको कोसी नदीकिनारमा रहेको चतरामा कौशिक ऋषिले लेख्नुभएको थियो । व्यास पनि यही तपस्या गर्नुहुन्थ्यो । ध्यानभूमि, ज्ञानभूमि हो यो । ध्यानको आविष्कार पनि यहीँबाट भएको हो । योगको आविष्कार पनि यहीँबाट भएको हो । त्यसैले हामीसँग गर्व गर्नैपर्ने अनेकौँ विषयवस्तुहरू छन् ।

 

भारतमा धेरैले यस्ता अवधारणालाई अखण्ड भारतका रूपमा अगाडि बढाउनुपर्छ भन्ने कुरा गरेका छन् । यदि अखण्ड भारतलाई अगाडि ल्याइयो भने तपाईंले भन्नुभएको संस्कार, इतिहास र संस्कृतिका कुराहरू यसभित्र नै समावेश हुन्छ । के तपाईं यस विषयमा सहमत हुनुहुन्छ ?

 

होइन, म यसमा सहमत छैन । प्रश्न के छ भने इतिहास कहिल्यै मर्दैन । अखण्ड भारत कहिले थिएन र यो अवधारणा तपाईंले इतिहासमा पढ्नुभएको होला । द्रौपतको देश थियो, विराट, जनकको देश थिए । यस्ता अरू देशहरू थिए । रामायण अरूले त सात हजार, नौ हजार वर्ष अगाडि भन्छन् तर मचाहिँ चार हजार वर्ष अगाडि मान्छु । मेसोपोटामिया सभ्यताले ४२ सय साल पहिला काठको गाडीको पाङ्ग्रा बनाएको थियो । रामका बुवा राजा दशरथसँग दसवटा रथ थिए । त्यसैले उहाँलाई दशरथ भनिन्थ्यो । यो ४२ सय वर्षयताको इतिहास हो । यसको मतलब मेसोपोटामियादेखि यहाँसम्म आउनुलाई तपाईं पहियावाद भन्नुहुन्छ, म अयोध्यापुरीसम्म भन्छु । यसमा मेरो कुनै पूर्वाग्रह छैन । यसमा कुनै द्विविधा राख्नुभएन कि म यो विषयलाई उठाएर कुनै झमेला सिर्जना गर्न खोजिरहेको छु । म चाहन्छु पवित्र रामभूमि कहाँ पर्छ खोजी होस् । किनभने असली रामको भूमिको माटो नै शिरमा लगाउँदा त्यसले वास्तविक अर्थ राख्छ । कुनै अर्को ठाउँलाई राम भूमि मानेर शिरमा माटो लगाउनुको कुनै अर्थ छैन ।

 

तपाईं ऐतिहासिक कथनलाई कूटनीतिक र राजनीतिक रूपमा प्रयोग गर्दै त हुनुहुन्न नि ?

 

तपाईंलाई म यही सुझाव दिन चाहन्थेँ कि हाम्रो एक भारत वर्षको इतिहास छ । भारतवर्षको के अर्थ हो भने त्यसमा धेरै राज्य समावेश थिए । भारतवर्ष एउटै राज्य थियो भन्ने होइन । एकीकृत भारत कहिले बन्यो ?

वास्तवमा यो इतिहासलाई जान्न जरुरी छ । साँस्कृतिक रूपमा एक हुनु एउटा पाटो हो तर धेरै देश थिए । त्रेतायुगमा पनि धेरै देश थिए । द्वापरयुगमा पनि कैयौँ देश थिए । राज्यहरू टुक्रिने, जोडिने भइरहन्थ्यो । त्यो समय नै त्यस्तै थियो । जसले जित्थ्यो, उसले पेलेर जान्थ्यो । त्यसैले भारत अखण्ड थिएन । भारतवर्ष एउटा हिमवत्खण्डको अफगानिस्तानदेखि म्यानमारसम्मको भूमि । हिमवत्खण्डभित्र भारतवर्र्ष थियो, दक्षिण एसियालाई भारतवर्ष भनिन्थ्यो ।

तर, यसमा धेरै राज्यहरू समावेश थिए । अहिलेजस्तो सात या आठ देश होइन, हजारौँ देशहरू थिए । ५५६ देश, राजा, रजौटाहरू थिए भारतमा । त्यसपछि ब्रिटिसहरू आए । पन्जावको आफ्नो संस्कृति, भाषा, भेषभूषा छ । बड्ढालको आफ्नो संस्कृति, खाना, भाषा, भेषभूषा छ । सबैको भिन्नभिन्न थिए तर अहिले भने एक भएका छन् र एउटा देश भारत बनेको छ । हाम्रो नेपालमा १२३ भन्दा बढी जातजाति र भाषाभाषीहरू छन् र त्यति नै भाषा हामी बौल्छौँ पनि । युरोप र हाम्रो बनावट अलग–अलग छ । युरोप एक भूमि, एक भाषा, एक संस्कृति, एक राष्ट्र हो । तर, हाम्रो यस्तो छैन । हाम्रो नेपालमा विविधता छ ।

 

भारत र नेपालबीच साँस्कृतिक ऐतिहासिक एकरूपता छ । यसलाई कायम राख्न तपाईंले के–कसरी कदम चाल्नुहुन्छ ? अहिले जुन स्थिति सिर्जना भएको छ, केही विवादहरू अगाडि आएका छन्, यसलाई समाधान कसरी गर्नुहुन्छ ? अहिले चीन पनि विस्तारवादी सोचका साथ अगाडि बढिरहेको छ, यस विषयमा तपाईं के सुझाव दिनुहुन्छ ?

 

चीनका बारेमा भारतको पढाइ र भावना केही हुन सक्छ । तपाईंले मसँग सहमति असहमति के सोध्नुभएन, त्यसैले म यस प्रश्नको जवाफ दिनु जरुरी मान्दिनँ ।

जब तपाईं भारतको विषयमा कुराकारी गर्दै हुनुहुन्छ भने भारतसँग धेरै भाषा हाम्रो मिल्दोजुल्दो छ । जस्तै अहिले म हिन्दीमा बोल्दै छु नमिलेको हिन्दी । यो पढेको हिन्दी होइन, यत्तिकै बोलिहालेँ । यहाँ नेपालमा धेरै मान्छे हिन्दीमात्रै होइन, नेपाली पनि बुझ्दैनन् । धेरै भाषाभाषी छन् यहाँ । तर, एउटा कुरा तपाईंले के बुझ्नुपर्नेछ भने हाम्रो कोसी नदी, गण्डकी, कर्णाली नदी भारतमा गएर मिसिन्छन् । नदीका माछालाई बोर्डर (सीमा) भनेको के हो थाहा हुँदैन ।

चरालाई बोर्डर थाहा हुँदैन । नयाँ नक्सा माछा र चरालाई देखाउने होइन । त्यो नक्सा तपाईं हामीले हेर्नुपर्ने हुन्छ, सत्य के हो । यसमा अब सत्य, तथ्य विषयवस्तुलाई आत्मसात् गर्ने हिम्मत हुनु जरुरी छ । तथ्य, प्रमाणहरूलाई मानौँ र एक–अर्काको भावनाको कदर गरौँ । भारतले नक्सा छापेको छैन ? भारतले पनि त आफ्नो देशको नक्सा छापेको छ । सबै देशले आफ्नो देशको नक्सा छाप्छन्, यो कुनै नयाँ विषय होइन । भारतले पनि आफ्नो भूमि समावेश गरेर नक्सा निकालेको थियो र पाकिस्तानले पनि आफ्नो भूमि समावेश गरेर नक्सा सार्वजनिक गरेको थियो । यदि यो विवाद समाधान भयो भने बोर्डर लेखेर नक्सा साझा हुन्छ ।

 

यदि चीनले तपाईंसँग यस्तो गरेको भए के तपाईं चीनसँग पनि त्यही गर्नुहुन्थ्यो त ?

 

हामी हाम्रो सार्वभौमसत्ता र भूमि अखण्डताको विषयलाई लिएर कसैसँग कम या कसैसँग बढी व्यवहार गर्दैनौँ । कसैले गरेको राम्रो, कसैले गरेको नराम्रो भन्ने हुँदैन । कसैले गलत गर्छ भने त्यो ठीक, कसैले गलत गर्छ भने त्यो सही हुँदैन । हामी सबैसँग समान व्यवहार गर्छौं । सबैसँग समान व्यवहार ।

यो सामग्री गोरखापत्र दैनिकले अनुवाद गरेको हो ।